Þetta þriðja bindi ritraðarinnar Sögu Íslands er einkum helgað stjórnskipunar- og kirkjusögu auk bókmenntasögu, og tekur það aðallega til tímaskeiðsins frá 1262 til miðrar 14. aldar. Er þetta mikil umbrotaöld og mjög viðburðarík. Í lok hennar má segja, að á Íslandi hafi verið komið á fót ríki undir forystu konungs og kirkju, áþekkt því sem var í öðrum löndum Evrópu á þeim tíma. Sú stjórnskipan og kirkjuskipan, sem þá var orðin föst í sessi, stóð síðan öldum saman, svo að lýsingu á henni er ekki unnt að binda við áðurgreint tímabil. Í bókmenntasögunni er einkum fjallað um Íslendingasögurnar, en flestar þær merkustu voru ritaðar á þessum tíma. Fjöldi mynda og uppdrátta er í ritinu lesmáli til frekari skýringar.

Hér er sögð saga 14. aldar sem kölluð er norska öldin. Bókin hefst á yfirliti um sögu Evrópu á síðmiðöldum sem ætlað er að vera baksvið Íslandssögunnar, enda margvísleg tengsl á milli. Í sögu norsku aldarinnar er greint frá ytri högum landsmanna og atvinnuvegum, landbúnaði, sjávarútvegi, iðnaði, verslun og siglingum, ennfremur frá daglegu lífi og störfum fólks, mataræði þess, skemmtunum, klæðnaði og ferðalögum. Í lok kaflans er vikið að stjórnmálum, rakin stjórnmálasaga Norðurlanda og lýst veraldlegri valdstjórn á Íslandi. Bókinni lýkur með sérstökum kafla um húsagerð og hýbýlahætti. Fjöldi mynda og uppdrátta er í ritinu lesmáli til frekari skýringar. Einnig eru þar ýtarlegar ritaskrár sem eiga að auðvelda lesendum að afla frekari fróðleiks.

Ritstjóri: Sigurður Líndal

Ritið Frá kirkjuvaldi til ríkisvalds er hið sjötta í ritröðinni Saga Íslands og tekur til tímabilsins 1520-1640. Hér er sagt frá átökum siðbreytingartímans um miðbik 16. aldar og þeim umskiptum sem komu í kjölfarið. Vaxandi konungsvaldi fylgdu aukin afskipti yfirvalda og breyttir lífshættir. Þjóðin var svipt dýrlingum sínum og skyldi setja allt sitt traust á Krist. Sagt er frá svipmiklum mönnum eins og Jóni Arasyni og Guðbrandi Þorlákssyni sem eru fulltrúar tvennra tíma. Greint er frá ólíkum kjörum alþýðu og fyrirfólks og stiklað á hinu helsta um verslunareinokun, réttrúnað, Tyrkjarán og galdramál. Konungsvald þróaðist í ríkisvald og einveldi var í dögun. Fjöldi mynda er í ritinu, flestar í litum. Þá fylgja rækilegar ritaskrár.

Ritstjóri: Sigurður Líndal

Íslandssaga árin 1640-85. Endurskoðuð er söguskoðun frá tímum sjálfstæðisbaráttunnar við Dani um að öldin hafi verið dimm og dapurleg og víl og volæði einkennt landsmenn vegna kúgunar Dana, einokunar í verslun, einangrunar landsins, rétttrúnaðar og versnandi tíðarfars. Lengst af var góð tíð með miklum fiskafla, fólksfjölgun, nýbýlamyndun og hækkun jarðarverðs. Einokun verður með fullum þunga um 1670 og landsmenn áttu mikil samskipti við erlenda farmenn, bæði fiskimenn og kaupmenn. Glímt er við spurningar um framfarir og hnignun, framtaksleysi og kyrrstöðu og ætlaða bölvun einveldis og rétttrúnaðar. Allmikið segir frá búðarfólki og lausamönnum og hagsmunaárekstrum í samfélaginu. Árferði og hagir, verslun og viðskipti, híbýli, heilbrigðismál og samgöngur, veraldleg og kirkjuleg valdstjórn og Ísland og umheimurinn eru meginviðfangsefni. Bókmenntakaflinn er ítarlegasta yfirlit sem til þessa hefur verið samið um íslenskar bókmenntir frá siðbreytingu og fram á miðja átjándu öld. Rímur, galdrarit og sjálfsævisögur. Áhrif siðbreytingar og húmanisma á bókmenntir og fræðaiðkun skýrð og dregnar fram meginlínur í umfangsmikilli kveðskapariðju 16., 17. og 18. aldar. 

Mikil gróska einkennir íslenska myndlistarsögu 17. aldar enda koma þá fram í fyrsta sinn nafngreindir íslenskir listamenn og hafa verk þeirra varðsveist fram á vora daga. Þetta er tímabil kirkjugripa og af þeim hefur langmest varðveist. 

Fjöldi mynda prýðir þetta 7. bindi af Sögu Íslands, eins og hin fyrri, sem öll eru fáanleg.

Ritstjórar: Sigurður Líndal, Magnús Lyngdal Magnússon og Pétur Hrafn Árnason.

Í þessu XI og síðasta bindi Sögu Íslands er til umfjöllunar 90 ára skeið sem hefst í árslok 1918, þegar Ísland varð sjálfstætt ríki, og því lýkur í ársbyrjun 2009, þegar bankahrun og búsáhaldabylting skóku íslenskt samfélag.  Dregin er upp mynd af mannlífi og menningu í samfélagi sem var eitt hið fátækasta í Vestur-Evrópu en var um miðbik 20. aldar komið í hóp þeirra efnuðustu og hélt þeirri stöðu fram á 21. öld þótt ýmiss konar áföll riðu yfir þjóðina. Þá er greint frá sögu íslensk réttarfars á 20. öld og jafnframt dregnir upp meginþræðir íslensks menningarlífs og sjónum einkum beint að undirstöðum listsköpunar. Þetta eru miklir umbrotatímar í sögu þjóðarinnar sem veita jafnframt mikilvæga innsýn í helstu átakamál og viðfangsefni samtímans. Ritið er prýtt fjölmörgum ljósmyndum, kortum og myndritum sem glæða efnið lífi.

SAMDRYKKJAN ásamt Um fegurðina I.6. eftir Plótínos

Þýðing: Eyjólfur Kjalar Emilsson sem einnig ritar inngang og skýringar.
1999.

Samdrykkjan er ein af líflegustu samræðum Platons og jafnan álitin eitt hans mesta listaverk. Hér fara enda saman lýsing á manninum Sókratesi og sumar af merkustu og áhrifaríkustu hugmyndum Platons. Umræðuefnið er ástin og sviðið drykkjuveisla að hætti Grikkja þar sem gestir skemmta sér við ræðuhöld. Þetta form á heimspekiriti varð raunar fyrirmynd nýrrar bókmenntagreinar í fornöld. Meira er þó vert um þau áhrif sem kenningar Platons hér um ástina sem þrá eftir ódauðleika og fegurð – og á endanum eftir hinu fagra sjálfu – höfðu í gegnum nýplatónisma á kirkjufeður og kristni og þar með á vestræna hugsun allt fram yfir endurreisnartímann. Með þessari útgáfu Samdrykkjunnar fylgir ritgerð um fegurðina eftir Plótínos, upphafsmann nýplatonisma fornaldar, þar sem hann túlkar og endurhugsar kenningu Platons.

Gestirnir í Samdrykkju Platons skiptast á að halda lofræður um Eros. Eins og nærri má geta fjalla þeir fyrst og fremst um ástir milli karlmanna sem voru í ákveðnum myndum viðtekið lífsmynstur á Grikklandi til forna og má fræðast nokkuð um tilhögun þess af þessu verki. Bitastæðastur er hlutur Sókratesar í samræðunni. Hann rekur þá kenningu að Eros sé sjálfur hvorki fagur né góður, heldur sé eðli hans þrá eftir hinu góða og eftir nokkurs konar ódauðleika sem menn öðlast með getnaði – ýmist getnaði barna eða andlegra afurða, svo sem skáldskapar eða heimspeki. Sá sem þroskar þessa getnaðarhvöt rétt fer í gegnum stigveldi þar sem ást hans beinist fyrst að fegurð einstaks líkama en verður að ást á fegurð allra fagurra líkama, þá á fegurð í siðvenjum og vísindum og loks á sjálfri frummynd fegurðarinnar. Sköpunarverkin eru þeim mun fullkomnari eftir því sem þau eru getin í æðri fegurð og getur ástin á frummynd fegurðarinnar af sér sanna dyggð.

Um fegurðina er útbreiddasta verk Plótínosar. Þar ræðir hann eðli fegurðarinnar og samband hennar við mannssálina með þeirri niðurstöðu að fegurðin sé upprunnin í upphafi alls sem er, hinu góða sjálfu, og sé fyrsta birtingarmynd þessarar uppsprettu í heiminum. Sem fyrr segir byggir Plótínos mjög á Samdrykkjunni og fleiri verkum Platons.

Eyjólfur Kjalar Emilsson gerir báðum verkunum og áhrifum þeirra skil í inngangi. Eftir Platon eru einnig til Lærdómsritin Gorgías, Menón, Ríkið og Síðustu dagar Sókratesar.

Þýðing: Björn Þorsteinsson og Már Jónsson sem einnig ritar inngang.

Samfélagssáttmáli Rousseaus er sígilt stjórnspekirit og ein merkasta ritsmíð höfundarins, sem jafnframt því að teljast til færustu rithöfunda á franska tungu er álitinn einn af merkari hugsuðum síðari alda. Rousseau nálgast viðfangsefni sitt af vandvirkni – hugmyndin var sautján ár að komast á blað í endanlegu horfi – en jafnframt af gríðarlegri andagift og frumleika. Hann hafði megna óbeit á misrétti og leit svo á að manneskjan væri í eðli sínu góð, en hefði smám saman spillst sökum brenglaðra tengsla manna í millum í gölluðum samfélögum.

Verkið var samstundis bannað fyrst þegar það kom út árið 1762. Voru hugmyndir Rousseaus um sjálfræði einstaklingsins og gagnrýni hans á stjórnvöld og kaþólska trú taldar andstæðar siðum og reglum og hann var álitinn boða stjórnleysi. Samfélagssáttmálinn var þó prentaður á laun og hlaut mikla útbreiðslu. Þegar franska byltingin skall loks á var Rousseau hylltur sem faðir hennar, þótt raunar hvetti hann ekki til átaka heldur boðaði einatt frið og samninga. Í ritinu lýsir hann þeirri skipan stjórnarfars og mannlífs sem hann taldi heppilega, þó ekki í útópískum anda heldur samkvæmt því sem hann taldi almenn sannindi um samfélög manna. Hann lagði til algildan regluramma sem miða mætti úrbætur við, en taldi ekki nauðsynlegt að útfæra hann í smáatriðum. Ýmsar hugmyndir hans eru sóttar til hinna merku stjórnspekinga aldanna á undan, til að mynda Lockes, Hobbes og Macchiavelli, en engan þeirra telur hann hafa gert viðfangsefninu rétt eða fullnægjandi skil. Hans eigin hugmyndir eru frumlegar og oft róttækari en það sem forverar hans höfðu haft fram að færa og þar sem hann tekur upp hugmyndir annarra er það í því skyni að fella þær inn þannig að henti hans eigin kenningu. Stíll Rousseaus er iðulega persónulegur og mótaður hvort tveggja af mælsku höfundar og sterkri siðferðilegri sýn á stjórnmál, öfugt við hina köldu rökvísi sem einatt einkennir rit á þessu sviði.

Íslensk útgáfa Samfélagssáttmálans hlýtur að teljast nokkur tíðindi. Henni fylgir greinargóður inngangur Más Jónssonar um tilurð verksins og ævi hins sérstæða höfundar þess.