Þýðing: Ásdís R. Magnúsdóttir, sem einnig ritar inngang.

Franska ljóðskáldið Chrétien de Troyes var uppi undir lok 12. aldar. Eftir hann liggja nokkur verk og er Perceval eða Sagan um gralinn hið síðasta. Fátt er vitað um Chrétien annað en það að hann kenndi sig við bæinn Troyes í einu verka sinna og virðist um tíma hafa verið hirðskáld aðalsfólks. Verk hans voru vel þekkt af samtímafólki hans og var hann talinn með fremstu prósaskáldum síns tíma, enda birtist sagan upphaflega á íslensku snemma á 13. öld, að vísu nokkuð stytt. Skrif Chrétiens hafa haft mikil áhrif á þróun miðaldaskáldsögunnar og þetta tiltekna verk hans er talið eitt merkasta bókmenntaverk miðalda. Sagan um gralinn er einnig merkileg fyrir þær sakir að hún er af sumum fræðimönnum talin til fyrstu skáldsagna heimsins.

Sagan um gralinn flokkast undir rómansbókmenntir, sögur sem skrifaðar voru á talmáli en ekki á latínu. Líkt og saga Chrétiens voru rómansbókmenntir einnig oft og tíðum riddarasögur sem sóttu innblástur sinn í ritum Artúr konung, sem voru þá nýlega þýdd af frönskum klerki, og í munnmælasögur og kveðskap úr bretónskum sagnaarfi sem áttu miklum vinsældum að fagna við hirðir konunga og fursta. Ritform Chrétiens varð einstaklega vinsælt og finna má aðrar riddarasögur sem draga dám af verkum hans. Chrétien náði þó ekki að ljúka við Söguna um gralinn og reyndu fjórir ólíkir rithöfundar næstu fimmtíu árin að klára verkið með viðaukum. Þýðing Ásdísar Magnúsdóttur skilur þó við verkið þar sem Chrétien sjálfur skildi við það og leyfir þannig íslenskum lesendum að glíma við mögulega eftirmála sögunnar upp á eigin spýtur.

Sagan segir frá ungum og einföldum dreng, Perceval, sem elst upp hjá móður sinni í skógum Wales langt frá siðmenningunni. Þar rekst hann hvað eftir annað á riddara og dreymir um að gerast slíkur sjálfur. Gegn vilja móður sinnar ákveður Perceval að ferðast til Artúrs konungs þar sem hann sér fyrir sér glæsta framtíð sem einn af riddurum hringborðsins. Þegar þangað kemur grípur hann tækifæri til að ganga í augun á konunginum og er vígður til riddara. Hann leggst svo í ferðalag í leit að hinum heilaga gral og lendir í ótal ævintýrum. Drengurinn er þó einstaklega ólánsamur og tekst illa að laga lífsreglur móður sinnar að þeim aðstæðum sem ævintýrin leiða hann í. Síðari hluti bókarinnar fjallar um Gauvain, sem var einn af bestu riddurum hringborðsins
og frændi Artúrs konungs. Sú saga er þó töluvert styttri en sú fyrri þar sem Chrétien náði ekki að ljúka við verk sitt.

Ásdís R. Magnúsdóttir hefur þýtt verkið listilega úr frummálinu og ritar einnig fróðlegan inngang að bókinni. Íslenskir lesendur fá því nú tækifæri til að kynnast náið þessu merka riti bókmenntasögunnar.

Bók þessi er tvíþætt. Fyrri hluti hennar fjallar um mat og mataræði Íslendinga á miðöldum og er bókmenntaleg leiðsögn um venjur og siði forfeðranna við borðhald. Hún á að sýna hvernig þekking á mataræði hjálpar lesendum fornbókmenntanna að skilja betur manngerðir tímanna og athafnir þeirra sem þá koma við sögu. Maturinn er einnig bundinn við ákveðnar stéttir; höfðinginn og tröllin snæða annað en sauðsvartur almúginn. Síðari hlutinn eru uppskriftir að réttum sem voru á borðum Skarðverja, aðalsmanna í Vestfirðingafjórðungi á 14. og 15. öld. Uppskriftirnar hafa varðveist í lækningabók, sem gerð var að frumkvæði þeirra um 1500.

Dr. Sverrir Tómasson er fyrrverandi prófessor við stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum.

„Ef þú vilt fullkominn vera í fróðleik þá nem þú allar tungur, en týn þó eigi að heldur þinni tungu.“

Rasmus Kristian Rask (1787–1832) var einstakur hæfileikamaður og eldsál. Þekkt víða um lönd eru tungumálakunnátta hans og framlag til samanburðarmálfræði en hann var auk þess sérstakur áhugamaður um íslenska tungu og hafði mikil áhrif á íslenska málhreinsun á 19. öld og þróun tungunnar í átt til málstaðals 20. aldar. Rask var frumkvöðullinn á bak við Hið íslenska bókmenntafélag sem enn stendur í blóma. En þrátt fyrir þessa miklu og varanlegu arfleifð var hann fjarri því að vera óumdeildur á sínum tíma og í þessu riti er meðal annars lýst ýmsum átökum og erfiði í lífi hans.

„Án ímyndunaraflsins kæmist ég ekkert“

Sögur Vigdísar Grímsdóttir eru þekktar fyrir að vekja upp margvíslegar tilfinningar og kynda undir ímyndunarafli lesenda. Í bókinni Raunveruleiki hugans er ævintýri er fjallað um valdar sögur skáldkonunnar, einkenni þeirra og viðtökur í ljósi hugrænnar bókmenntafræði. Rætt er um ímyndunarafl og sköpunarhæfni persóna, hugað að einkaheimum þeirra, ímynduðum vinum, sjálfsblekkingu, samlíðan og valdabaráttu auk þess sem gefinn er gaumur að þemum eins og ást, í margvíslegum myndum, og þrá sem ekki er unnt að uppfylla.

Lesandinn er einnig í brennidepli. Gerð er grein fyrir eigindlegum rannsóknum á tilfinningaviðbrögðum og samlíðan raunverulegra lesenda andspænis persónum og aðstæðum í skáldskap Vigdísar. Til dæmis er skoðað hvaða tilfinningar vakna við lesturinn, hvernig lesendur nýta ímyndunaraflið og sköpunarhæfnina þegar þeir fylla inn í eyður verkanna sem þeir lesa og búa sér til bakgrunnssögur um persónur og sögusvið og hvernig þeim gengur að ferðast inn í söguheima sagnanna.

Réttarsagan hefur það hlutverk að lýsa rétti liðins tíma, gera grein fyrir uppruna hans og þróun, ekki síst hvernig einstakar réttarreglur, réttarstofnanir og réttarskipanin í heild hefur tekið breytingum eða staðist óbreytt í rás tímanna. Sérstaklega ber þeim sem fást við réttarsögu að leita skýringa á því hvaða öfl það einkum séu sem öðrum fremur hafa ráðið þróun réttarins og mótað hann.

Útgáfuár: 2012

Uppruni og þróun þjóðkirkjuhugtaksins

Á Íslandi hefur lengi vantað guðfræðilega úttekt á sambandi ríkis og kirkju og þeirri hugmyndafræði sem býr að baki fyrirkomulagi þjóðkirkjunnar. Hér er sögð saga evangelísk-lúthersks kirkjuskilnings, allt frá dögum Marteins Lúthers til Friedrichs Schleiermachers, og þaðan þræðir raktir til nútímans með vangaveltum um hlutverk kirkjunnar í fjölhyggjusamfélagi.

Þýðing: Árni Bergmann, sem einnig ritar inngangskafla, millitexta og skýringar.

Hér eru birtar Rússa sögur og Igorskviða saman í einu Lærdómsriti. Þessi verk eiga bæði rætur að rekja til 11. og 12. aldar.

Rússa sögur er úrval úr rússneskum annál, þar sem safna átti saman öllu því sem menn töldu sig vita um sögu Rússa frá upphafi vega. Það sem hér er þýtt eru valdir kaflar úr þeim annáli Rússa sem er þeirra frægastur og merkastur, en hann heitir Saga liðinna ára. Þessi annáll spannar hérumbil þrjár fyrstu aldir rússneskrar sögu. Ritið er ómetanleg heimild um sögu Rússlands og markar sjálft upphaf rússneskrar sagnaritunar. Í þessum annál kennir ýmissa grasa; þar er t.d. greint frá sögu slavneskrar tungu og stafrófs, kristnitöku Rússa og ýmsum bardögum sem háðir voru á þessum umbrotatímum. Rússneskir annálar hafa sérstakt yfirbragð fyrir margra hluta sakir, textarnir eru ritaðir upp hvað eftir annað og þeim breytt á ýmsan hátt í tímans rás. Þar blandast því saman sögur, kveðskapur og jafnvel skrýtlur úr öllum áttum.

Þetta eru sögur sem mótað hafa hugmyndir Rússa um uppruna sinn og þjóðareinkenni. Ennfremur eiga sögurnar augljósar hliðstæður í íslenskum fornbókmenntum og höfða því oft sterklega til Íslendinga sem alist hafa upp við Njálu og Heimskringlu. Þýðandi verksins, Árni Bergmann, dregur þennan skyldleika fram með greinargóðum og ítarlegum skýringartextum sem fylgja annálnum. Það er afar forvitnilegt að sjá hvernig bera má saman stef á borð við forlög, hefndir, kvenhetjur og hólm göngur í þessum ólíku sagnahefðum.

Igorskviða, sem hér er endurbirt í þýðingu Árna Bergmann, er skrifuð nokkru síðar en rússneski annállinn og segir frá atburðum sem gerðust árið 1185. Kviðan er nánast eina verkið af þessum toga sem hefur varðveist en hún sýnir að Rússar iðkuðu kveðskaparlistina með glæsibrag allt frá því þeir eignuðust ritmál. Igorskviða er einstakt verk í rússneskri sögu. Hún greinir frá ófriði sem ríkti á milli smákonunga landsins um langt skeið. En kviðan er ort af svo mikilli snilld að það er töfrum líkast og þótt hún sé stutt er hver setning þrungin miklum krafti. Alexander Púshkín sagði um Igorskviðu að hún risi sem einn og stakur minnisvarði upp af eyðimörk rússneskra fornbókmennta.

Rússa sögur og Igorskviða er ómissandi fyrir alla áhugamenn um bókmenntir og sögu. Rússa sögur eru tengdar saman með ítarlegum og greinargóðum skýringum þýðanda og Igorskviðu er fylgt úr hlaði með ritgerðum sem setja verkið í samhengi og útskýra stöðu þess í bókmenntum miðalda.

Saga hugsunar minnar um sjálfan mig og tilveruna er eitt frumlegasta og markverðasta rit sem íslenskur heimspekingur hefur skrifað. Hún er tilraun heimspekilega hugsandi alþýðumanns til að svara grundvallarspurningum mannlegrar tilveru.

Brynjúlfur Jónsson frá Minna-Núpi varð þekktur á sinni tíð fyrir fornfræðastörf, þjóðsagnasöfnun, sagnfræði og kveðskap. Hann var þó umfram allt heimspekingur. Saga hugsunar minnar kom fyrst út á prenti árið 1912. Hér birtist hún aftur ásamt bréfum og ritdómum sem henni tengjast. Haraldur Ingólfsson, heimspekingur, skrifar greinargóðan inngang um ævi Brynjúlfs, verk hans og hugsun.