Slóvenski heimspekingurinn, samfélagsrýnirinn og sálgreinandinn Slavoj Žižek hefur vakið heimsathygli fyrir gáskafull skrif sín og fyrirlestra þar sem allt á milli himins og jarðar, og meira til, ber á góma. Nú hefur Žižek komið tvisvar hingað til lands og flutt fjölsótta fyrirlestra um fjölbreytileg hugðarefni sín. Það er samdóma álit fólks að hrein unun sé að hlusta á þetta menningarfyrirbæri – því að það er hann – og enn æðisgengnari upplifun að lesa bækur hans. Sitt sýnist hverjum um sumar óútreiknanlegar tengingar hans, t.a.m. hugmyndafræðina sem hann telur birtast í hönnun klósettskála, en oft virðist hálfur tilgangurinn einmitt vera að skilja fólk eftir ýmist í ráðþrota spurn eða yfirgengilegri hrifningu. Žižek notar skírskotanir í alkunnar kvikmyndir, poppstjörnur, stjórnmál, heimspeki, vísindi, bókmenntir og svo mætti lengi telja, til að framkalla eina allsherjar rússíbanareið ólíkra hugmynda. Óraplágan, í þýðingu Hauks Más Helgasonar á bók Žižeks sem út kom 1997 undir nafninu The Plague of Fantasies, er alls engin undantekning frá þessari lofsamlegu lýsingu. Žižek tekur sér fyrir hendur að greina hina hugmyndafræðilegu óra sem óhjákvæmilega umlykja okkur öll í nútímasamfélagi. Hann telur það vera djúpstæðan misskilning, og mjög útbreiddan, að við lifum á tímum sem eru lausir við alla heildstæða hugmyndafræði. Algengt er að hugsuðir fullyrði að hugmyndafræði, t.d. kommúnismi og frjálshyggja, heyri fortíðinni til og að nú svífum við um í hugmyndafræðilegu tómarúmi. Žižek er á öðru máli og telur þetta vera einbera óra. Sannfæringin um útdauða hugmyndafræðinnar er einmitt óræk vísbending þess að við lifum í þéttriðnara neti hugmyndafræði en nokkru sinni. Hugmyndafræðina má m.a. finna í hönnun klósettskála, ólíkum hefðum kvenna í skapahárarakstri, þeim kynlífsstellingum sem okkur eru hugleiknastar og öryggisleiðbeiningum í flugvélum. Í slíkum hversdagslegum fyrirbærum má finna þjóðareinkenni og hugmyndafræði sem skilur að okkur og hina, sem gera hlutina öðru vísi og geta því verið viðfang útskúfunar og ofsókna. Við kennum „hinum“ (sem getur vísað til hinna ýmsu minnihlutahópa) um það sem miður fer og höfum á tilfinningunni að þeir séu djöflar sem toga í spottana á bak við tjöldin. Óhugsandi er að flýja undan þessari hugmyndafræði. Hér er á ferðinni stórskemmtileg bók sem kemur hugmyndum lesandans á sífellda hreyfingu.

Verkinu fylgir skemmtilegur inngangur sem setur Órapláguna m.a. í samhengi við önnur rit Žižeks og gerir nokkra grein fyrir megindráttunum í margslunginni heimspeki hans.

Þýðing: Magnús G. Jónsson.

Inngang ritar Þorsteinn Gylfason.

Franski heimspekingurinn René Descartes var án nokkurs vafa einn mesti hugsuður allra tíma. Sögulegt mikilvægi hans fyrir heimspeki og vísindabyltingu 17. aldar dylst engum, en verk hans eru ekki síður víðlesin á okkar dögum vegna frumlegra og hugvitssamlegra röksemda sem eiga enn virkan hlut í umræðu um ýmis sígild vandamál heimspekinnar. Descartes er, með nokkurri einföldun, nefndur faðir rökhyggjunnar á nýöld og í verkum sínum leitast hann við að móta nýjan hugsunarhátt og aðferðafræði sem skyldi verða þekkingarlegur grundvöllur allra vísinda.

Orðræða um aðferð, frá 1637, er eitt af höfuðverkum Descartes. Það ber það aðalsmerki hans að stíll og framsetning eru hvarvetna óbrotin og skýr og er ritið því aðgengilegra en ýmis önnur meginrit heimspekisögunnar. Orðræðan var upphaflega inngangur að stærra verki sem samanstóð af þremur ritgerðum til viðbótar, um ljósfræði, háloftafræði og rúmfræði, þar sem höfundurinn notaði í verki þá aðferðafræði sem hann setti fram í Orðræðunni. Meðal þeirra nýjunga sem fram komu við beitingu hinnar nýju aðferðar var einföldun á táknkerfi stærðfræðinnar, hnitafræði, uppgötvun tregðulögmálsins og skýringar á ýmsum fyrirbærum ljósfræði, til að mynda ljósbroti og regnboganum. Reglurnar fjórar sem mynda aðferðafræði Descartes virðast í fljótu bragði sáraeinfaldar og sjálfsagðar: að hafa ekkert fyrir satt nema augljóst sé að svo sé, að rekja hvert vandamál sundur í smáþætti, að byrja á einföldum atriðum og fikra sig upp að hinum flóknu og loks að fella ekkert undan og yfirfara allar niðurstöður rækilega. En þegar aðferðin er gaumgæfð með hliðsjón af beitingu Descartes á henni kemur í ljós að kjarni hennar er hugmyndin um smættir, sem er síður en svo sjálfsögð. Viðleitnin til einföldunar sem býr að baki aðferðafræðinni er nátengd þeirri skoðun Descartes að sérhvert eðlisfræðilegt fyrirbæri megi á endanum skýra til fulls með stærðfræðilegri kraftfræði og það er þessi hugmynd um smættir, sem eru svo áberandi í vísindum okkar tíma, sem er að verki þegar hann skýrir til að mynda ljósfræði með kraftfræði og einfaldar rúmfræði í bókstafareikning.

Ýmsar aðrar meginhugmyndir Descartes koma fram í þessu riti. Þeirra á meðal eru vélhyggja um alla efnishluti og sú kenning að andinn sé til sem veruleiki óháður líkamanum, og raunar sé sjálfstæð tilvist sjálfsins öruggur grundvallarpunktur allrar þekkingar. Margar þessara hugmynda ollu frá upphafi hörðum en frjóum ágreiningi og lýsir Þorsteinn Gylfason í vönduðum inngangi að Orðræðu um aðferð aðalatriðum frumspeki Descartes, auk aðferðafræðinnar í samhengi við hræringar vísinda og heimspeki
nýaldar.

Einnig hefur annað höfuðrit Descartes, Hugleiðingar umfrumspeki, komið út í Lærdómsritaröðinni.

Sigurður E. Guðmundsson var fæddur í Reykjavík árið 1932 og ólst því upp fyrstu ár sín á áratug kreppunnar miklu á síðustu öld. Hann kynntist af eigin raun í uppvextinum kjörum fátækrar verkamannafjölskyldu og húsnæðisskortinum sem alþýðufólk mátti búa við þá og á eftirstríðs árunum. Hann fékk snemma áhuga á stjórnmálum og gekk ungur í Alþýðuflokkinn og var alla tíð síðan sannur og trúr jafnaðar maður, bæði í anda og verki.

Lengst af starfaði hann í opinberri þjónustu hjá Húsnæðisstofnun ríkisins og leiðarstjarna hans þar var að efnalítið fólk ætti raunhæfan kost á góðu og öruggu húsnæði fyrir sig og sína. Hann lagði ætíð mikla áherslu á gildi menntunar fyrir alla, og eftir starfslok lét hann draum sinn rætast og settist að nýju á skólabekk við Háskóla Íslands.

Það var honum ómetanlegt að fá tækifæri til að stunda þar nám í sagnfræði þótt á eftirlaunaaldri væri, og hann lagði sig allan fram og naut þess til hins ítrasta. Ef kostur var á valdi hann sér gjarnan verkefni í náminu sem sneru að kjörum og aðstæðum alþýðunnar og verkafólks á fyrri tíð, og lokaritgerðir hans við skólann fjalla um slík efni. Bók sú sem hér kemur fyrir sjónir er því endapunktur, og um leið hápunkturinn, á lífi og ævistarfi hugsjónamanns.

Þýðing: Ásdís R. Magnúsdóttir, sem einnig ritar inngang.

Franska ljóðskáldið Chrétien de Troyes var uppi undir lok 12. aldar. Eftir hann liggja nokkur verk og er Perceval eða Sagan um gralinn hið síðasta. Fátt er vitað um Chrétien annað en það að hann kenndi sig við bæinn Troyes í einu verka sinna og virðist um tíma hafa verið hirðskáld aðalsfólks. Verk hans voru vel þekkt af samtímafólki hans og var hann talinn með fremstu prósaskáldum síns tíma, enda birtist sagan upphaflega á íslensku snemma á 13. öld, að vísu nokkuð stytt. Skrif Chrétiens hafa haft mikil áhrif á þróun miðaldaskáldsögunnar og þetta tiltekna verk hans er talið eitt merkasta bókmenntaverk miðalda. Sagan um gralinn er einnig merkileg fyrir þær sakir að hún er af sumum fræðimönnum talin til fyrstu skáldsagna heimsins.

Sagan um gralinn flokkast undir rómansbókmenntir, sögur sem skrifaðar voru á talmáli en ekki á latínu. Líkt og saga Chrétiens voru rómansbókmenntir einnig oft og tíðum riddarasögur sem sóttu innblástur sinn í ritum Artúr konung, sem voru þá nýlega þýdd af frönskum klerki, og í munnmælasögur og kveðskap úr bretónskum sagnaarfi sem áttu miklum vinsældum að fagna við hirðir konunga og fursta. Ritform Chrétiens varð einstaklega vinsælt og finna má aðrar riddarasögur sem draga dám af verkum hans. Chrétien náði þó ekki að ljúka við Söguna um gralinn og reyndu fjórir ólíkir rithöfundar næstu fimmtíu árin að klára verkið með viðaukum. Þýðing Ásdísar Magnúsdóttur skilur þó við verkið þar sem Chrétien sjálfur skildi við það og leyfir þannig íslenskum lesendum að glíma við mögulega eftirmála sögunnar upp á eigin spýtur.

Sagan segir frá ungum og einföldum dreng, Perceval, sem elst upp hjá móður sinni í skógum Wales langt frá siðmenningunni. Þar rekst hann hvað eftir annað á riddara og dreymir um að gerast slíkur sjálfur. Gegn vilja móður sinnar ákveður Perceval að ferðast til Artúrs konungs þar sem hann sér fyrir sér glæsta framtíð sem einn af riddurum hringborðsins. Þegar þangað kemur grípur hann tækifæri til að ganga í augun á konunginum og er vígður til riddara. Hann leggst svo í ferðalag í leit að hinum heilaga gral og lendir í ótal ævintýrum. Drengurinn er þó einstaklega ólánsamur og tekst illa að laga lífsreglur móður sinnar að þeim aðstæðum sem ævintýrin leiða hann í. Síðari hluti bókarinnar fjallar um Gauvain, sem var einn af bestu riddurum hringborðsins
og frændi Artúrs konungs. Sú saga er þó töluvert styttri en sú fyrri þar sem Chrétien náði ekki að ljúka við verk sitt.

Ásdís R. Magnúsdóttir hefur þýtt verkið listilega úr frummálinu og ritar einnig fróðlegan inngang að bókinni. Íslenskir lesendur fá því nú tækifæri til að kynnast náið þessu merka riti bókmenntasögunnar.

Þýðandi: Atli Harðarson sem einnig ritar inngang.

Skotinn David Hume var meðal merkustu heimspekinga 18. aldar og telst, ásamt John Locke og George Berkeley, til hinna bresku raunhyggjumanna. Rannsókn á skilningsgáfunni er eitt aðgengilegasta og þekktasta rit hans, þar sem Hume birtir skilmerkilegt yfirlit yfir frumspeki sína, þekkingarfræði og sálarfræði. Heimspeki Humes, og þá einkum þessi bók, hefur þá sérstöðu að áhrif hennar á heimspekisöguna eru í öfugu hlutfalli við það fylgi sem hún hefur notið. Þannig mun Rannsókn á skilningsgáfunni hafa verið innblásturinn að hinu mikla kenningakerfi Kants, sem fann sig knúinn til að reyna að sýna fram á hvernig komist yrði hjá niðurstöðum Humes. Einn umdeildasti þátturinn í kenningum Humes eru rök hans fyrir efahyggju, sem gerð eru skil í þessari bók. Hann lítur svo á að mannleg þekking skiptist í þekkingu á staðreyndum annars vegar, sem við öðlumst í gegnum reynslu, og hins vegar þekkingu á venslum hugmynda, en hana er hægt að leiða í ljós með hugsuninni einni saman. Á þeim staðreyndum sem við ályktum um út frá öðrum staðreyndum en höfum enga reynslu af útaf fyrir sig er á hinn bóginn, að mati Humes, ekki hægt að hafa neina þekkingu. Þannig er til að mynda engin skynsamleg ástæða til að ætla að náttúran haldi áfram að fara eftir þeim lögmálum sem hún hefur gert hingað til. Þótt sólin hafi komið upp á hverjum morgni fram að þessu gefur það okkur ekki tilefni til að álykta að hún geri það einnig í fyrramálið.

Hume boðar þó ekki að menn skuli haga lífi sínu til samræmis við svo rótttæka efahyggju. Hann lítur svo á að slíkt væri ómögulegt, því vissar skoðanir séu öllu fólki eðlislægar og ómótstæðilegar, þar á meðal ályktanir um að orsakalögmál séu að verki í náttúrunni, þótt þær eigi sér enga skynsamlega réttlætingu. Þarna býr að baki sú kenning að hugsanir og athafnir manna eigi sér náttúrulegar orsakir og endurómur af þeirri lífssýn Upplýsingarinnar að upphefja það sem talið er náttúrulegur eiginleiki á kostnað hins áunna. Hume taldi að efahyggja sín myndi á endanum verða til góðs – því þótt ómögulegt væri að lifa samkvæmt henni, gætu rök hans leitt fólki fyrir sjónir á hve veikum grunni það byggði þekkingu sína og þannig alið á hóflegri efahyggju og varfærni í skoðanamyndun.

Bókin hefur að geyma, auk fróðlegs inngangs Atla Harðarsonar, stutta sjálfsævisögu höfundarins sem hann ritaði á dánarbeði árið 1776.

„Ef þú vilt fullkominn vera í fróðleik þá nem þú allar tungur, en týn þó eigi að heldur þinni tungu.“

Rasmus Kristian Rask (1787–1832) var einstakur hæfileikamaður og eldsál. Þekkt víða um lönd eru tungumálakunnátta hans og framlag til samanburðarmálfræði en hann var auk þess sérstakur áhugamaður um íslenska tungu og hafði mikil áhrif á íslenska málhreinsun á 19. öld og þróun tungunnar í átt til málstaðals 20. aldar. Rask var frumkvöðullinn á bak við Hið íslenska bókmenntafélag sem enn stendur í blóma. En þrátt fyrir þessa miklu og varanlegu arfleifð var hann fjarri því að vera óumdeildur á sínum tíma og í þessu riti er meðal annars lýst ýmsum átökum og erfiði í lífi hans.

Bókin hefur að geyma stutta og aðgengilega lýsingu á meginatriðum réttarskipunar Evrópusambandsins (ESB) og Evrópska efnahagssvæðisins (EES) án þess að gert sé ráð fyrir sérstakri kunnáttu eða undirbúningi lesandans. Í umfjölluninni er tekið mið af þeim breytingum sem orðið hafa á regluverki ESB eftir gildistöku Lissabonsáttmálans þann 1. desember 2009. Áhersla er lögð á þau atriði sem lúta að stjórnskipun, grundvallarreglum og stofnunum ESB og EES. Víða er vikið að efnisreglum með dæmum, einkum reglum um innri markað ESB.

Bókin hefur meðal annars verið samin með það fyrir augum að geta nýst sem kennsluefni í grunnnámskeiðum um ESB- og EES-rétt. Texti bókarinnar skiptist í meginmál og ítarefni til þess að gera hann aðgengilegri. Vísað er til valdra heimilda og ítarefnis (með áherslu á efni á íslensku) í lok hvers kafla og þar er einnig að finna spurningar til upprifjunar og umræðu, sem bæði geta nýst við kennslu og við prófundirbúning.

Útgáfuár: 2011