Þýðing: Kjartan Ragnars.

Inngang og skýringar ritar Eyjólfur Kolbeins.

Marcus Tullius Cicero var uppi á 1. öld fyrir Krist, þegar stóð yfir gullöld rómverskra bókmennta og umbrotaskeið í stjórnmálum rómverska ríkisins. Cicero lét mikið að sér kveða á báðum sviðum, enda er nafn hans enn meðal þeirra frægustu úr fornöld. Um ellina er eitt aðgengilegasta heimspekirit þessa meistara latneskrar tungu og hefur verið víðlesið að fornu sem nýju.

Ritið er stutt samræða í aristótelískum stíl, en ólíkt samræðum Platóns er þar einni persónu falið að reifa umfjöllunarefnið lungann úr bókinni; hér hinum sögufræga Cató eldra, sem er látinn mæla fram sjónarmið Ciceros sjálfs. Höfundur beitir þeirri aðferð í röksemdafærslu sinni að taka saman þær staðhæfingar sem helst eru hafðar sem rök fyrir því að ellin sé böl og hrekja skipulega hverja fyrir sig. Þannig andmælir hann fyrst þeirri skoðun að ellin útiloki menn frá störfum sínum, þá að hún dragi úr þreki þeirra, að hún svipti þá lífsnautn og loks að vissan um nánd dauðans hefti lífsgleði fólks.

Cicero hafði tvo um sextugt þegar hann samdi samræðuna, en starfsþrek hans og afköst höfðu þó síst dvínað með aldrinum. Ári síðar var hann myrtur af pólitískum andstæðingum sínum. Í verki sínu um ellina tekst hann á við veigamiklar spurningar, fyrst og fremst þá hvernig lífinu skuli háttað þannig að ellin verði manni jafndýrmæt og önnur æviskeið, en einnig ræðir hann um dauðann og hvort hann beri að óttast sem böl eða taka sem blessun. Röksemdir Ciceros sverja sig hér sem oftar í ætt við stóuspeki, þótt hann fylgi þeirri stefnu ekki í einu og öllu. Í ritum sínum reynir hann að túlka gríska hugsun fyrir Rómverjum og bætist því við eigið vægi þeirra heimildagildi um hinar hellenísku heimspekikenningar, auk þess sem hann skrifaði fyrstur manna um ýmis heimspekileg efni á latínu og átti þar með ríkan þátt í sköpun þess tungutaks sem mótað hefur hugsun og fræðastarf á evrópskum málum.

Um vináttuna fylgir inngangur Eyjólfs Kolbeins, þar sem hann greinir frá skipan rómverska lýðveldisins á dögum Ciceros, starfsferli ræðuskörungsins og persónu hans, sem er óvenjulega vel þekkt af fjölda sendibréfa hans til vinar síns Atticusar.

Eftir Cicero hefur einnig komið út Lærdómsritið Um vináttuna.

Þýðing: Arthúr Björgvin Bollasonog Þröstur Ásmundssonsem einnig ritar inngang.

Friedrich Schiller var eitt af höfuðskáldum Þjóðverja og stjóð jafnframt í fremstu röð þeirra heimspekinga er kenndir hafa verið við þýska hughyggju. Þótt Schiller hafi ætíð verið dáðastur fyrir ljóð sín og leikrit höfðu skrif hans um heimspeki, sér í lagi fagurfræði, rík áhrif, meðal annars á hugsuði á borð við Hegel, og hugmyndir hans um sjálfræði listarinnar og hlutverk listamannsins í mannlegu samfélagi eiga tvímælaust erindi í umfjöllun um nútímalist.

Um fagurfræðilegt uppeldi mannsins er eitt helsta heimspekirit Schillers og skýrasta framsetning hans á fagurfræði sinni, enda þótt stíllinn beri skáldskapargáfu höfundarins  vitni. Verkið birtist í tímaritinu Die Horen árið 1795 og var tilefni þess vonbrigði Schillers með afdrif frönsku byltingarinnar og þann farveg sem hún lagðist í. Hann gagnrýnir harkalega siðmenningu samtímans, greinir ástand stjórnmála og samfélags á þessum umbrotatímum og byggir á þeirri greiningu kenningu sína um hlutverk listarinnar jafnframt því sem hann leitast við að setja fram nýja skilgreiningu á fegurðinni.

Samkvæmt kenningu Schillers, sem var í rökréttu framhaldi af fagurfræði Kants, hefur jafnvæginu milli frumhvata mannsins, efnishvatar og formhvatar, verið raskað í samfélagi þar sem menn hafa fjarlægst náttúruna og ofuráhersla er lögð á skynsemina. Í slíku ástandi nær fólk ekki að þroskast og verða heilsteyptar siðferðisverur. Til þess þarf þriðja aflið að koma til, það sem Schiller nefnir leikhvöt, eða listræna reynslu, sem tengi aftur skynsemi og skynjun, opni augu mannsins fyrir hinu fagra og geri hann heilan. Listin gegnir þannig, í augum Schillers, lykilhlutverki fyrir þróun einstaklinga og mannlegs samfélags í átt til heilbrigði og frelsis. Fegurðin er, eins og sannleikurinn, sjálfstæð og óháð geðþóttavaldi og hana er ekki hægt að nýta í þágu tilfallandi markmiða.

Þröstur Ásmundsson, annar þýðenda verksins, ritar að því greinargóðan inngang um lífshlaup Schillers, ritferil hans og viðtökur, og skýrir ítarlega lykilatriðin í kenningu hans um fagurfræði.

Þýðandi: Þórður Kristinsson.
Inngang ritar Garðar Gíslason.

Með útgáfu þessarar bókar kemur í fyrsta sinn út á íslensku heildstæður hluti af verkum Tómasar af Aquino, sá hluti stórvirkisins Summa Theologiæ sem snýr að eðli  laga. Höfundurinn var merkasti skólaspekingur og guðfræðingur miðalda, hann tilheyrði reglu Dóminíkana og ritaði hin umfangsmiklu og gríðarlega áhrifamiklu verk sín á síðari hluta 13. aldar. Felast áhrif Tómasar á kristna trú, heimspeki og samfélag fyrst og fremst í því að hann tókst á hendur að samþætta kennisetningar kristninnar og forngríska heimspeki, sér í lagi kenningar Aristótelesar. Hann var þeirrar skoðunar að ýmis atriði trúarinnar mætti styðja skynsamlegum rökum og ætlaði sér með Summa Theologiæ að setja fram á nýjan og skýrari hátt byggingu gervallrar guðfræðinnar. Verk hans bera að miklu leyti uppi trúfræði hinnar rómversk-kaþólsku kirkju.

Um lög er í senn lögspekirit, siðfræði og guðfræði og er kafli úr öðrum hluta Summa Theologiæ en hefð er fyrir því að gefa hann út sem sjálfstætt rit. Hér er fengist við siðferðislíf mannsins og takmark tilveru hans og byggir Tómas vitaskuld á siðfræði Aristótelesar. Höfuðspurningin sem höfundur leitast við að svara í ritinu lýtur að eðli laga, áhrifum þeirra og tegundum, sem Tómas greinir í eðlislög eða náttúrulög, eilíf lög, lög manna og guðslög.
Lög eru, í huga Tómasar, fjarri því að vera reglur sem valdhafar þvinga uppá fólk í því skyni að halda því í skefjum, heldur „ráðstöfun skynseminnar sem skipar til almannaheillar“.  Hin svokölluðu eilífu lög eru fólgin í skipan heimsins, stjórn hans samkvæmt guðlegri forsjá, en eðlislögin birtast í skynsemi mannsins og siðferðisvitund. Þannig birtast hin eilífu lög í skynsemisverum. Lög mannanna eru aftur á móti nánari útfærsla á eðlislögum en Guðslögin þau sem Guð hefur birt mönnum opinberlega í Biblíunni og með boðorðum sínum.

Sú kenning að lögin séu óháð mannlegu valdi og mönnum ekki í sjálfsvald sett – það sem Tómas kallar eðlislög en nefnast oftar náttúruréttur – hefur komið fram í ýmsum myndum fyrir tíma Tómasar og fram á okkar daga, og jafnan verið umdeild. Hér er hún sett fram á hvað skýrastan og kunnastan hátt með þeim röksemdum að réttlát lagasetning löggjafa bindi samviskuna, með því að þau hljóti kraft sinn frá hinum eilífu lögum. Þeim lögum sem séu skynsamleg, í samræmi við þá skipan sem birtist í eðli mannsins, beri að hlýða en ranglátum lögum, sem löggjafinn setur í öðru skyni, ekki sökum þess eins að þau séu sett af valdhafa með formlega réttum hætti.

Um lög kemur út með fróðlegum inngangi Garðars Gíslasonar þar sem ritið er sett í samhengi við lífshlaup og samtíma heilags Tómasar og helstu atriði verksins eru skýrð. Gagnlegir viðaukar fylgja í bókarlok.

Þýðing: Uggi Jónsson

Inngang ritar Hjálmar Sveinsson

Um sársauka annarra er síðasta fræðiverk bandaríska rithöfundarins Susan Sontag. Sontag, sem lést árið 2004, skipaði um áratuga skeið stóran sess í bandarísku menningarlífi. Hún naut mikillar hylli fyrir skarpskyggni, frumleika og hæfileika en skoðanir hennar voru jafnframt umdeildar enda vílaði hún ekki fyrir sér að ganga gegn viðteknum hugmyndum um siðferði, stjórnmál ogsvo nefnda há- og lágmenningu. Hún var menntuð í heimspeki og bókmenntum og lagði meðal annars stund á kvikmyndagerð, skáldskap og menningarrýni – en það voru skrif hennar á því sviði sem gátu henni hvað mesta frægð.

Eitt af þeim fyrirbærum samtímans sem Sontag voru hugleikin var hlutverk ljósmynda í samtímanum, ekki síst þegar þær eru fluttar okkur sem fréttir af hörmungum annarsstaðar í heiminum. Í þessari bók beinir hún sjónum að hinum margræðu og mótsagnakenndu áhrifum sem fréttamyndirnar alltumlykjandi hafa á hina öruggu sem þekkja stríð ekki nema í gegn um þær. Í ljósi sögu mynda af þjáningum og dauða annars fólks, allt frá ættingum Goya og ljósmyndum úr bandarísku borgarastyrjöldinni til sjónvarpsmynda frá hryðjuverkaárásunum á New York og stríðsátökum í Bosníu, Ísrael og Palestínu, greinir hún viðbrögð þeirra sem verða vitni að þjáningum, dauða og grimmd án þess að vera viðstaddir. Þegar myndirnar vekja samúð, eins og þeim er ætlað, fylla þær okkur jafnframt tilfinningu um eigið getuleysi gagnvart hinum ljósmynduðu atburðum sem eilíflega er um seinan að koma í veg fyrir – og gagnvart hörmungunum sem við vitum að okkur berast ekki fréttir af. En þær geta líka orkað sem hvatning til ofbeldis og hefndar, eða slævt samúð okkar, þegar þær berast okkur jafn ört og raun ber vitni. Þá eru ljósmyndirnar ekki berstrípaðar staðreyndir heldur hefur samhengið, það sem okkur er sagt um myndefnið, áhrif á skynjun okkar og viðbrögð; myndirnar eru líka áróðursverkfæri þeirra sem heyja stríðin. Um fjöllun Sontag um þessa þætti og fleiri í siðferðilegu, sálrænu og samfélagslegu hlutverki stríðsljósmynda einkennist af innsæi, næmi og vitsmunalegri ástríðu.

Hjálmar Sveinsson ritar inngang um feril Sontag og tengsl þessa verks við fyrri skrif hennar um lík efni.

Þýðing: Jón Árni Jónsson. Inngang ritar Sigurjón Árni Eyjólfsson.

Um trúarbrögðin.  Ræður handa menntamönnum sem fyrirlíta þau er eitt þekktasta rit þýska guðfræðingsins og heimspekingsins Schleiermachers. Með þessu riti blandaði hann sér inn í umræðu um trúarheimspeki sem þá stóð í blóma, á 19. öld. Örfáum árum áður höfðu Johan Gottlieb Fichte og Immanuel Kant skrifað merk rit um eðli trúarinnar, og brást Schleiermacher við umfjöllunum þeirra. Kant skýrði trúarbrögð, í takt við anda upplýsingarinnar, sem kerfi siðaboða og frumspekilegra kenninga. En Schleiermacher leit svo á að þessi skilningur á trú byggðist á kaldri og tilfinningalausri skynsemishyggju. Í Um trúarbrögðin ræðst hann gegn þessum hugmyndum með því að skilgreina trúarbrögð með tilvísun í innstu upplifanir og tilfinningar mannsins.

Hugsun Schleiermachers hefur haft gífurleg áhrif á hugmyndir fólks um trú og trúarheimspeki. Hér birtist kjarni þessara mikilvægu hugmynda hans í læsilegri þýðingu Jóns Árna Jónssonar.

Inngang og skýringar ritar Steindór J. Erlingsson.

Þorvaldur Thoroddsen jarðfræðingur ritaði á árunum 1887-89 greinaflokk fyrir alþýðu um sögu líffræðinnar og þróunarkenningu Darwins, til birtingar í Tímariti Hins íslenzka bókmenntafélags, en Þorvaldur var á þeim tíma einhver fremsti náttúrufræðingur Íslands. Hann var einn Íslendinga á sínum dögum til að nema náttúrufræði við Hafnarháskóla, stundaði umfangsmiklar rannsóknir á náttúru Íslands og landafræði og birti niðurstöður sínar í fræðiritum á íslensku og erlendum málum, auk þess að rita alþýðlegar greinar um vísindi.

Í ritgerðunum þremur, sem hér birtast, er að finna ágrip af sögu líffræðinnar þar sem höfundur rekur fyrst fornar hugmyndir um uppruna og flokkunarkerfi lífvera og gerir síðan grein fyrir sögu nútíma líffræði fram til sinna tíma. Loks er mestum hluta ritsins varið til að útlista hugmyndir Charles Darwin eins og þær birtast í Uppruna tegundanna, sem hefur einnig komið út sem Lærdómsrit. Þorvaldur endursegir þróunarkenningu Darwins ítarlega á skýran og aðgengilegan hátt og er verkið enn í dag eitt besta yfirlit um sögu líffræðinnar sem út hefur komið á íslensku. Einnig er bókin merkileg heimild um fræðimanninn Þorvald Thoroddsen en viðhorf hans til þróunarkenningarinnar tóku miklum breytingum á fræðimannsferli hans; hann snerist í auknum mæli til hughyggju og markhyggju. Þorvaldur gagnrýndi það sem honum fannst vera blind úrvalshyggja Darwins um náttúruval, tveimur áratugum eftir að hann hafði
manna ötulastur unnið að því að kynna kenningu hans fyrir íslenskri alþýðu.

Í veglegum inngangi að Um uppruna dýrategunda og jurta leggur Steindór J. Erlingsson sig fram um að skýra samhengi og sögu þróunarkenningarinnar og að staðsetja hana í íslenskri hugmyndasögu. Hann leitast við að sýna fram á tengsl vísindahugmynda Þorvaldar Thoroddsen við víðari menningarstrauma um og eftir aldamótin 1900 og þau áhrif sem hann varð fyrir af því sem nefnt hefur verið „myrkvun darwinismans“.