Inngang og skýringar ritar Steindór J. Erlingsson.

Þorvaldur Thoroddsen jarðfræðingur ritaði á árunum 1887-89 greinaflokk fyrir alþýðu um sögu líffræðinnar og þróunarkenningu Darwins, til birtingar í Tímariti Hins íslenzka bókmenntafélags, en Þorvaldur var á þeim tíma einhver fremsti náttúrufræðingur Íslands. Hann var einn Íslendinga á sínum dögum til að nema náttúrufræði við Hafnarháskóla, stundaði umfangsmiklar rannsóknir á náttúru Íslands og landafræði og birti niðurstöður sínar í fræðiritum á íslensku og erlendum málum, auk þess að rita alþýðlegar greinar um vísindi.

Í ritgerðunum þremur, sem hér birtast, er að finna ágrip af sögu líffræðinnar þar sem höfundur rekur fyrst fornar hugmyndir um uppruna og flokkunarkerfi lífvera og gerir síðan grein fyrir sögu nútíma líffræði fram til sinna tíma. Loks er mestum hluta ritsins varið til að útlista hugmyndir Charles Darwin eins og þær birtast í Uppruna tegundanna, sem hefur einnig komið út sem Lærdómsrit. Þorvaldur endursegir þróunarkenningu Darwins ítarlega á skýran og aðgengilegan hátt og er verkið enn í dag eitt besta yfirlit um sögu líffræðinnar sem út hefur komið á íslensku. Einnig er bókin merkileg heimild um fræðimanninn Þorvald Thoroddsen en viðhorf hans til þróunarkenningarinnar tóku miklum breytingum á fræðimannsferli hans; hann snerist í auknum mæli til hughyggju og markhyggju. Þorvaldur gagnrýndi það sem honum fannst vera blind úrvalshyggja Darwins um náttúruval, tveimur áratugum eftir að hann hafði
manna ötulastur unnið að því að kynna kenningu hans fyrir íslenskri alþýðu.

Í veglegum inngangi að Um uppruna dýrategunda og jurta leggur Steindór J. Erlingsson sig fram um að skýra samhengi og sögu þróunarkenningarinnar og að staðsetja hana í íslenskri hugmyndasögu. Hann leitast við að sýna fram á tengsl vísindahugmynda Þorvaldar Thoroddsen við víðari menningarstrauma um og eftir aldamótin 1900 og þau áhrif sem hann varð fyrir af því sem nefnt hefur verið „myrkvun darwinismans“.

Hvað er heimskulegra en að þeir sem hafa auð, völd og tækifæri eignist allt sem falt er fyrir peninga í stað þess að afla sér vina, sem eru þó, ef svo má að orði komast, fegurstu og bestu kjörgripir lífsins?

Marcus Tullius Cicero var uppi á fyrstu öld fyrir Krist, þegar stóð yfir gullöld rómverskra bókmennta og umbrotaskeið í stjórnmálum rómverska ríkisins. Cicero lét mikið að sér kveða á báðum sviðum, enda er nafn hans enn meðal þeirra frægustu úr fornöld. Samræðan Um vináttuna varð til seint á ævi stjórnmálaskörungsins, þegar hann hafði að mestu glatað áhrifum sínum og þess var ekki langt að bíða að hann yrði myrtur af fjandmönnum sínum, en þar ræðir hann einkenni sannrar vináttu og gildi hennar í daglegu lífi. Afstaða Ciceros til vináttunnar byggir á kenningum stóumanna, sem álitu að vinátta væri til merkis um dyggð og fælist í samlífi dyggðugra, nauðsynleg til að maður fengi höndlaða hamingjuna. Markmið hans var hins vegar að heimfæra hina stóísku siðfræði upp á þann veruleika sem Rómverjar þekktu og sýna þeim fram á nytsemi hennar. Því dregur Cicero úr þeim ströngu kröfum sem stóumenn settu sem skilyrði fyrir því að nokkur maður teldist dyggðugur eða hamingjusamur. Samkvæmt þeim var aðeins þeim sem bjó yfir óhagganlegri þekkingu, vitringnum, gefið að öðlast hamingju en stærstur hluti fólks var dæmdur til böls og lasta – og gat aldrei átt sanna vini.

Rit Ciceros er samræða í aristótelískum stíl, ólík samræðum Platóns í því að meginhluti hennar er eintal einnar persónu um viðfangsefnið. Lykilatriðið er ekki rökræðan sjálf heldur það hvernig sýna má með stóískum rökum fram á gildi vináttunnar meðal manna í veraldlegu samfélagi. Cicero leiðir rök að því að réttnefnd vinátta einkennist af því að maður virði vininn hans vegna en ekki sjálfs sín og reynir að hrekja kenningar sem halda því fram að gildi vináttu felist í nytseminni eða ánægjunni sem af henni hlýst.

Cicero var meistari latneskrar tungu og nánast holdgervingur rómverskrar menningar. Verk hans voru í hávegum höfð, bæði í fornöld og á nýöld, og fyrir utan gildi þeirra í sjálfum sér eru þau merk heimild um samtíma höfundar sem og um helleníska heimspeki. Í inngangi að þessu verki fjallar Svavar Hrafn Svavarsson meðal annars um vináttuhugtök Grikkja og Rómverja, um feril Ciceros og meðferð hans á stóískri siðfræði.

Eftir sama höfund hefur áður samræðan Um ellina komið út sem Lærdómsrit.

Þýðing: Kristján Kristjánsson.

Inngang ritar Guðmundur Heiðar Frímannsson.

Heimspekingurinn og stærðfræðingurinn Gottlob Frege er talinn faðir nútímarökfræði og sá sem lagði hornsteininn að heimspekilegri merkingarfræði eins og hún er stunduð í dag. Verk hans vöktu furðu litla athygli meðan hann var á lífi, en á síðustu áratugum hefur heimspekingum í síauknum mæli orðið ljóst mikilvægi Freges og verk hans því hafin til þeirrar virðingar sem þau verðskulda. Merkastar má telja uppgötvanir hans á umsagnarökfræði og mögnurum (e. quantifiers), þ.e. aðferðum rökfræðinnar til að segja til um hvaða ályktanir megi draga af innri gerð setninga en ekki aðeins sambandinu milli heilla setninga eins og setningarökfræðin hafði áður gert.

Í þessari bók, eins og öðrum höfuðritum Freges, leitast hann við að sýna fram á að stærðfræði megi smætta niður í rökfræði. Sú kenning er nú almennt talin afsönnuð. Viðleitni Freges bar hins vegar ríkulegan ávöxt, þar með talda umsagnarökfræðina sem áður getur, sem og nýtt táknkerfi rökfræðinnar. Undirstöður reikningslistarinnar, sem út kom 1884, er þó laus við framandi tákn og formúlur, enda ætlaði höfundur henni að vera aðgengileg og auðskilin framsetning stærðfræðilegrar heimspeki sinnar. Í bókinni heldur hann fram röksmættakenningunni og svokallaðri hluthyggju um eðli talna og færir rök gegn þeirri kenningu annars vegar að stærðfræði sé leikur með tákn, óháður ytri veruleika (bókstafstrú), og hins vegar að lögmál stærðfræði og rökfræði séu í raun sálfræðileg lögmál (sálarhyggja). Hluthyggja Freges segir í sinni einföldustu mynd að töluorð gegni hlutverki einnefna í staðhæfingum stærðfræðinnar og að í sönnum staðhæfingum vísi einnefni til einhvers hlutar sem er til. Rök hans fyrir þessu eru meðal annars lykilhlutverk jafnaðar eða samsemdar til skilnings okkar bæði á tölum og hugtakinu tölu, en einnig á hlutarhugtakinu. Röksmættakenningin heldur því fram að einungis grundvallarreglur og skilgreiningar rökfræðinnar séu nauðsynlegar til að sanna setningar stærðfræðinnar og þar með séu þær rökhæfingar.

Báðar kenningarnar eru vandkvæðum bundnar, eins og Guðmundur Heiðar Frímannsson gerir grein fyrir í inngangi að Undirstöðum reikningslistarinnar. Engu að síður hafa röksemdafærslur Freges tvímælalaust mikinn heimspekilegan þunga, þær eru ómissandi hverjum þeim sem vill kynna sér heimspeki stærðfræðinnar og eru á endanum tilraunir til að svara hinum miklu gátum um hlutlægan veruleika og tengsl tungumálsins við heiminn.

Í bók þessari er fjallað um íslenskar rannsóknir á heilsu og velferð ungs fólks og gerður samanburður við önnur lönd. Ljósi er varpað á ýmis krefjandi viðfangsefni og áskoranir, semungmenni standa frammi fyrir. Togað er í ungt fólk úr mörgum áttum. Iðulega berast andstæð skilaboð frá samfélaginu annars vegar og foreldrum hins vegar og valda togstreitu. Unglingar þarfnast ástar, umhyggju og góðrar leiðsagnar til að takast á við tilveruna sem reynist oft flókin. Bókin svarar ótal spurningum um líf og heilsu ungs fólks og leggur til leiðir til að bæta líf þess.

Ritstjórar: Guðrún Kristjánsdóttir, Sigrún Aðalbjarnardóttir og Sóley S. Bender

Útgáfuár: 1976

Íslensk þýðing: Guðmundur Guðmundsson
Inngangur: Örnólfur Thorlacius

Fáar bækur hafa haft jafnmikil áhrif á vestrænan hugmyndaheim og Uppruni tegundanna.Þessi bók umbylti hugmyndum manna um eðli náttúrunnar og lífs á jörðinni og varð strax frá því hún kom fyrst út árið 1859 tilefni mikilla deilna meðal líffræðinga – en ekki síður guðfræðinga, þar sem þróunarkenningin gekk í berhögg við það grundvallaratriði kristinnar trúar að maðurinn væri kóróna sköpunarverksins og skapaður í mynd guðs almáttugs.

Charles Darwin sigldi umhverfis hnöttinn með herskipinu HMS Beagle frá 1831 til 1836 og rannsakaði dýralíf og jarðlög. Uppgötvanir hans í leiðangrinum og gögnin sem hann safnaði kveiktu fljótlega eftir heimkomuna hjá honum hugmyndina um breytanleika og þróun tegundanna, sem skýrt gat ýmis atriði varðandi gerð og útbreiðslu lífvera. Meðal þess sem vakti athygli hans voru finkustofnarnir á Galapagoseyjum sem hver um sig lifir aðeins á einni eyju en tegundirnar eru mjög áþekkar. Honum þótti hæpið að ætla að Drottinn hefði skapað svo margar svipaðar tegundir og taldi í staðinn að þær væru komnar af einni og sömu tegundinni en hefðu þróast á ólíka vegu eftir að þær einangruðust sín á hverri eyjunni.

Skýringin sem Darwin gaf á þróun tegunda var kenningin um náttúruval; þeir einstaklingar sem best eru lagaðir að umhverfinu verða ofan á í lífsbaráttunni og arfleiða afkvæmi sín að nytsamlegum eiginleikum. Við mótun kenningarinnar horfði hann til kynbóta bænda sem velja til undaneldis þá gripi sem gefa af sér mest kjöt eða mjólk, og hugmyndar Malthusar um framgang hinna hæfustu meðal manna. Niðurstaðan varð ritið sem hérna birtist í fyrsta sinn í íslenskri þýðingu: Uppruni tegundanna af völdum náttúrulegs vals, eða sumum stofnum vegnar betur en öðrum í lífsbaráttunni.

Þessi gagnmerka bók kemur út í tveimur bindum, með yfirgripsmiklum inngangi eftir Örnólf Thorlacius sem rekur hugmyndir forvera og áhrifavalda Darwins, mótun þróunarkenningarinnar og afdrif hennar eftir hans dag. Bókinni fylgja tveir viðaukar: Ágrip af sögu hugmyndarinnar um uppruna tegundanna eftir Darwin sjálfan og bréf sem Alfred Russel Wallace skrifaði honum árið 1851, þar sem fram koma niðurstöður nánast samhljóma niðurstöðum Darwins og sem varð hvatinn að útgáfu bókarinnar.

Sígild lýsing Tómasar More á fyrirmyndarsamfélagi Útópíumanna hefur verið mönnum innblástur á sviði stjórnmála og heimspeki allar götur síðan ritið leit dagsins ljós. Eiríkur Gauti Kristjánsson þýddi. Viðar Pálsson ritaði inngang og skýringar

Íslensk heimspeki. Ritgerðir um stjórnmálaheimspeki.

Vafamál fjallar um ýmis álitamál í stjórnmálaheimspeki Vesturlanda. Höfundur ræðir og skýrir grundvallaratriði í stjórnmálahugsuneldri spekinga, meðal annars afstöðu Platons til lýðræðis, ójafnaðarstefnu Aristótelesar, hugmyndir Hobbes um samfélagssáttmálann, skoðanir Lockes á hlutverki ríkisvaldsins og viðhorf Hegels til sambands gildismats og ríkis. Ritgerðirnar í þessari bók eru skrifaðar í þeirri trú að margt megi enn af þessum gömlu spekingum læra.