Þýðing: Helgi Skúli Kjartansson.

Inngang ritar Sigurður Líndal.

Max Weber var ótvíræður frumkvöðull á sviði félagsfræða og gætir áhrifa hans víða innan þeirra og annarra skyldra greina. Hann lauk aftur á móti doktorsprófi í lögfræði, gegndi prófessorsstöðu í hagfræði og var þar að auki vel að sér í sagnfræði og heimspeki. Enn fremur fjallaði þessi mikli fræðimaður mjög um stjórnmál eftir að heimsstyrjöldin fyrri braust út og tók sjálfur virkan þátt í þeim.

Skarpskyggni Webers og frumleiki koma skýrt fram í fyrirlestrunum tveimur sem þessi bók hefur að geyma. Í þeim fyrri, um starf fræðimannsins, gerir hann grein fyrir hinni umdeildu kenningu sinni um hlutleysi vísindanna. Samkvæmt henni geta vísindi og fræði aldrei leiðbeint okkur um gildismat og jafnvel sjálf markmið þekkingarleitarinnar eru skilgreind óháð þeim. Viðhorf Webers tengist þeirri kenningu hans að vestræn menning hafi um langt skeið einkennst af framsókn vissrar tegundar reglubundins skilnings þar sem röklega skilgreind hugtök séu lögð til grundvallar skipulagningu og sjálfsskilningi samfélaga.  Þessi staðreynd er í sjálfri sér hvorki jákvæð né neikvæð en afleiðingar hennar eru samfélagsgerð okkar, þar á meðal efnahagskerfið, sem söguspeki Webers fæst að miklu leyti við að greina. Hlutleysi vísindanna er önnur slík afleiðing. Weber hvetur fólk til að horfast í augu við þann veruleika, sem vísindi og fræði hafa leitt í ljós, að mannlífið hljóti ávallt að fela í sér átök ósættanlegra viðhorfa sem þau sjálf séu ófær um að meta, hversu nöturlegur sem sá veruleiki sé.

Seinni fyrirlesturinn fjallar um félagsfræði ríkisins og siðfræði stjórnmála. Sérhverja siðferðilega athöfn segir hann vera réttlætta ýmist með tilliti til svonefnds hugarfarssiðgæðis eða ábyrgðarsiðgæðis, sem séu ósættanleg lögmál. Siðferði hugarfarsins miðar við skilyrðislaust rétta breytni og dulin forsenda þeirra er blind trú á stefnu sögunnar að „réttu marki“. Slíkt siðferði glímir við þann óyfirstíganlega vanda hvort gott markmið réttlæti valdbeitingu og getur ekki átt heima í stjórnmálum þar sem valdið sé verkfæri þeirra. Því verður réttlæting stjórnmálamanns fyrir verkum sínum ætíð að felast í fyrirséðum afleiðingum þeirra.

Hér er aðeins tæpt á nokkrum lykilatriðum í hinum yfirgripsmiklu kenningum Webers sem ávallt hafa veriðumdeildar og ótvíræð kveikja að þeirri umræðu sem höfundurinn taldi markmið alls fræðastarfs að skapa. Í inngangi Sigurðar Líndal er varpað glöggri mynd af Weber og kenningar hans skýrðar með upplýsandi hætti.

Þýðing: Gunnar Ragnarsson

Inngangur að vestrænni heimspeki.

Í þessari bók eru fimmtán samræður um hugmyndir og kenningar margra frægustu og stórbrotnustu heimspekinga Vesturlanda frá Forngrikkjum til okkar daga. Meðal þeirra eru Platon, Aristóteles, DEscartes, Hume, Kant, Schopenhauer, Nietzsche, Russell og Wittgenstein.

Bryan Magee, viðkunnur enskur heimspekingur, rithöfundur og útvarpsmaður ræðir hér við fimmtán þekkta heimspekinga um verk þessara hugsuða. Útlista þeir torskilin hugtök og flóknar kenningará skýru og skiljanlegu máli. Hér er á ferðinni tilvalið lesefni fyrir áhugafólk um heimspeki og ágætur inngangur handa nemendum í heimpeki.

Útgáfuár: 2002

Benedikt Hjartarson þýddi og ritaði inngang.

„Og maður á engan og ekkert að og flækist um heiminn með ferðatösku og bókakassa og nánast án nokkurrar forvitni. Hvers konar líf er þetta eiginlega? Ekkert hús, ekkert erfðagóss, engir hundar. Ef maður ætti í það minnsta endurminningar. En hver á sér slíkar?“

Eina skáldsaga Rilkes hefur að geyma ljóðrænar lýsingar á glímu söguhetjunnar við stórborgina og glundroða nútímans, grimmilegar æskuminningar og brot úr evrópskri menningarsögu. Hér er á ferð tímamótaverk eftir einn af meisturum evrópskrar nútímaljóðlistar frá árinu 1910.

Þýðing: Gunnar Ragnarsson.
Inngang ritar Roger Crisp en hann þýðir Þorsteinn Hilmarsson.

Hin svokallaða nytjastefna, sem á ensku nefnist utilitarianism, er einn af helstu straumunum í siðfræði 19. og 20. aldar. Höfuðrit hennar er þetta verk breska heimspekingsins Johns Stuarts Mill, sem þykir hafa sett hugmyndir nytjastefnunnar í hvað fágaðastan búning þótt hann væri ekki upphafsmaður þeirra. Mill er sá heimspekingur 19. aldar sem hvað ríkastan þátt hefur átt í að móta sýn nútímamanna á lýðræði og mannréttindi og nægir að nefna rit hans Frelsið og Kúgun kvenna í því sambandi, en bæði hafa komið út sem Lærdómsrit.

Kjarni nytjastefnunnar er að siðferðilegt réttmæti tiltekinnar breytni sé fólgið í því að hún stuðli að sem mestri almennri hamingju, en hamingja er að mati Mills fólgin í ánægju umfram sársauka. Kenningin telst því til þeirrar siðfræði sem metur réttmæti athafna út frá afleiðingum þeirra, öfugt við kenningar sem dæma þær réttar eða rangar í sjálfum sér. Nytjastefnan hefur jafnan mátt sæta ýmiss konar gagnrýni. Mönnum hefur sýnst hún leiða til þess að verstu illvirki geti í sumum tilfellum talist rétt breytni ef afleiðingin er aukin hamingja. Það er talið óraunhæft að ætla fólki sífellt að þurfa að reikna út þá hamingju og óhamingju sem hlýst af öllum mögulegum afleiðingum gjörða þess og þá þykir auðséð að margt annað en ánægja sé eftirsótt og eftirsóknarvert.

Rit Mills er glæsileg vörn fyrir nytjastefnuna þar sem hann leysir hugvitssamlega úr slíkum vandamálum. Fyrir það fyrsta eru hversdagslegar hugmyndir okkar um rétt og rangt mótaðar af reynslu fyrri kynslóða sem stjórnuðust ómeðvitað af nytjahyggju, þannig að morð, lygar og annað sem dró úr almennri hamingju var fordæmt. Fólk getur því stuðst við þetta innsæi en reiknað út afleiðingar í þeim tilfellum þar sem tvö sjónarmið stangast á. Þess ber þó að geta að Mill var gagnrýninn á viðtekið siðferði og leit svo á að það yrði að endurskoða í ljósi nytjahyggju. Enn fremur getur ánægja að hans mati verið til í misgöfugum  myndum sem eru misþung á metunum. Þannig setur hann fram heilsteypta og fágaða kenningu um grundvallaratriði mannlegs lífs.

Afar gagnlegur er inngangur Rogers Crisp að verkinu þar sem hann ræðir á gagnrýninn hátt kenningu Mills, mótbárur gegn henni og mögulegar úrlausnir.

Þýðing: Óskar Ingimarsson. Inngang ritar Eyþór Einarsson.

Óbyggð og allsnægtir eftir breska vistfræðinginn Frank Fraser Darling urðu til sem Reith-fyrirlestrar ársins 1969 en breska ríkisútvarpið, BBC, býður árlega einum frammámanni í vísindum og fræðum að halda þessa fyrirlestra um efni sem á erindi til þjóðfélagsins alls. Fyrirlestrar Fraser Darlings voru merkt framlag til umræðunnar um ábyrgð mannsins gagnvart náttúrunni á þeim tímum sem vitundarvakning var að verða um vistfræði og mikilvægi náttúruverndar. Höfundurinn var lærður búfræðingur og starfaði um tíma sem bóndi, en hlaut síðar doktorsgráðu í dýrafræði og gerðist frumkvöðull með rannsóknum sínum á vistkerfi mannsins þar sem hann samþættaði náttúrusögu, dýrafræði og erfðafræði og var fyrir framlag sitt sleginn til riddara og sæmdur ýmsum öðrum viðurkenningum.

Fraser Darling var einn af kunnustu baráttumönnum fyrir náttúruvernd, ferðaðist víða um heim til að gera rannsóknir á áhrifum mannsins á umhverfið og vakti athygli á ýmiss konar misnotkun sem ógnaði náttúrunni og gerir enn í dag. Nýstárleg sýn hans á þessi efni, þar sem saman kemur ríkulegt innsæi og öguð vísindi, hefur orðið áhrifamikil á sviði vistfræðirannsókna þar sem verk hans eru enn í fullu gildi. Hann hvatti stjórnmálamenn til að axla ábyrgð og varaði við því að stefnan í umhverfisvernd væri mörkuð af yfirborðskenndum og einfölduðum útskýringum. Í Óbyggð og allsnægtum fjallar Fraser Darling um þrjú af mest aðkallandi vandamálum umhverfisfræðinnar: fólksfjölgun, mengun og nýtingu náttúruauðlinda. Öll þessi efni eru ekki síður brýn nú á dögum en þegar bókin kom fyrst út, en höfundurinn er einn þeirra sem hvað mestar þakkir eiga skildar fyrir að hafa  komið af stað hinni miklu hreyfingu sem nú leitar leiða til lausnar. Hann kemur reyndar víðar við í bókinni og bregður á athyglisverðan hátt ljósi vistfræðinnar á efni á borð við tækniþróun, byggingarlist og siðfræði kynlífsins.

Eyþór Einarsson grasafræðingur ritar forspjall um umhverfisfræði og þá vakningu í náttúruvernd sem rétt var að byrja að berast til Íslands á þeim árum sem bókin kom út.

Þýðing: Magnús G. Jónsson.

Inngang ritar Þorsteinn Gylfason.

Franski heimspekingurinn René Descartes var án nokkurs vafa einn mesti hugsuður allra tíma. Sögulegt mikilvægi hans fyrir heimspeki og vísindabyltingu 17. aldar dylst engum, en verk hans eru ekki síður víðlesin á okkar dögum vegna frumlegra og hugvitssamlegra röksemda sem eiga enn virkan hlut í umræðu um ýmis sígild vandamál heimspekinnar. Descartes er, með nokkurri einföldun, nefndur faðir rökhyggjunnar á nýöld og í verkum sínum leitast hann við að móta nýjan hugsunarhátt og aðferðafræði sem skyldi verða þekkingarlegur grundvöllur allra vísinda.

Orðræða um aðferð, frá 1637, er eitt af höfuðverkum Descartes. Það ber það aðalsmerki hans að stíll og framsetning eru hvarvetna óbrotin og skýr og er ritið því aðgengilegra en ýmis önnur meginrit heimspekisögunnar. Orðræðan var upphaflega inngangur að stærra verki sem samanstóð af þremur ritgerðum til viðbótar, um ljósfræði, háloftafræði og rúmfræði, þar sem höfundurinn notaði í verki þá aðferðafræði sem hann setti fram í Orðræðunni. Meðal þeirra nýjunga sem fram komu við beitingu hinnar nýju aðferðar var einföldun á táknkerfi stærðfræðinnar, hnitafræði, uppgötvun tregðulögmálsins og skýringar á ýmsum fyrirbærum ljósfræði, til að mynda ljósbroti og regnboganum. Reglurnar fjórar sem mynda aðferðafræði Descartes virðast í fljótu bragði sáraeinfaldar og sjálfsagðar: að hafa ekkert fyrir satt nema augljóst sé að svo sé, að rekja hvert vandamál sundur í smáþætti, að byrja á einföldum atriðum og fikra sig upp að hinum flóknu og loks að fella ekkert undan og yfirfara allar niðurstöður rækilega. En þegar aðferðin er gaumgæfð með hliðsjón af beitingu Descartes á henni kemur í ljós að kjarni hennar er hugmyndin um smættir, sem er síður en svo sjálfsögð. Viðleitnin til einföldunar sem býr að baki aðferðafræðinni er nátengd þeirri skoðun Descartes að sérhvert eðlisfræðilegt fyrirbæri megi á endanum skýra til fulls með stærðfræðilegri kraftfræði og það er þessi hugmynd um smættir, sem eru svo áberandi í vísindum okkar tíma, sem er að verki þegar hann skýrir til að mynda ljósfræði með kraftfræði og einfaldar rúmfræði í bókstafareikning.

Ýmsar aðrar meginhugmyndir Descartes koma fram í þessu riti. Þeirra á meðal eru vélhyggja um alla efnishluti og sú kenning að andinn sé til sem veruleiki óháður líkamanum, og raunar sé sjálfstæð tilvist sjálfsins öruggur grundvallarpunktur allrar þekkingar. Margar þessara hugmynda ollu frá upphafi hörðum en frjóum ágreiningi og lýsir Þorsteinn Gylfason í vönduðum inngangi að Orðræðu um aðferð aðalatriðum frumspeki Descartes, auk aðferðafræðinnar í samhengi við hræringar vísinda og heimspeki
nýaldar.

Einnig hefur annað höfuðrit Descartes, Hugleiðingar umfrumspeki, komið út í Lærdómsritaröðinni.

Þýðing: Gunnar Harðarson.
Inngang ritar Henry Alexander Henrysson.

Gottfried Wilhelm Leibniz var einn merkasti heimspekingur nýaldar og fjölfræðingur sem lagði drjúgan skerf til rannsókna samtíma síns á sviðum eðlisfræði, verkfræði, jarðfræði, guðfræði, sagnfræði og ekki síst stærðfræði þar sem hann var frumkvöðull rannsókna í tölfræði og örsmæðareikningi, auk fleiri greina. Það eru þó heimspekirit fjölfræðingsins sem halda nafni hans á lofti í dag og koma þrjú þeirra út í þessu bindi: Orðræða um frumspeki, Nýtt kerfi um eðli verundanna og Mónöðufræðin eða frumforsendur heimspekinnar. Í þessum ritum birtast tilraunir Leibniz til að skýra frumgerð veruleikans, en hið háleita markmið hans var að finna hinn frumspekilega grunn sem sameiginlegur væri allri heimspeki og vísindum.

Orðræða um frumspeki (1686) hefur að geyma yfirlit yfir frumspeki Leibniz og þykir marka upphafið að fullþroska heimspeki hans, sem var þó í sífelldri þróun og hann setti aldrei fram sem heilsteypt kerfi. Í Nýju kerfi um eðli verundanna (1695) birtist greinargerð fyrir eðli verunda og gagnrýni á kenningu Descartes þar að lútandi, auk eigin kenningar Leibniz um einingu sálar og líkama. Mónöðufræðin (1714) fjalla um frumverundir hins efnislega veruleika, sem Leibniz telur vera óefnislegar mónöður, í raun skynjanir og langanir, sem hafa til að bera hið virka afl sem gerir öllum fyrirbærum kleift að ná tilgangi sínum.

Leibniz er, með nokkurri einföldun, talinn til rökhyggjumanna nýaldar og stendur á mörkum skólaspeki miðalda, sem leitaðist við að styðja kristna guðfræði með skynsamlegum rökum, og hinnar nýju vélhyggju, sem beindi sjónum að mælanlegum eiginleikum hluta fremur en eðli þeirra eða tilgangi. Svokallaðar tilgangsorsakir leika þó stórt hlutverk í heimspeki Leibniz. Við erum samkvæmt kenningum hans skynsemisverur, hverra tilgangur það er að velja hinn góða möguleika. Aftur á móti er það lykilatriði í frumspeki Leibniz að mónöðurnar séu fyrirfram samstilltar í eilífu samræmi og að ekkert í sköpunarverkinu geti verið öðruvísi en það er, þar sem Guð hljóti að hafa skapað hinn besta mögulega heim. Þetta atriði er eitt hið þekktasta úr allri heimspeki Leibniz, þökk sé háðsádeilu Voltaires, Birtíngi. Með þessu viðurkennir Leibniz þó ekki algjöra nauðhyggju, því þótt athafnir okkar séu ætíð fyrirsjáanlegar eru þær ekki röklega nauðsynlegar. Við höfum frjálsan vilja í þeim skilningi að við getum hugsað okkur annan möguleika en þann sem við höfum valið, auk þess sem val okkar ræðst af eðlislægum tilhneigingum okkar, það er að segja viljanum.

Bókinni fylgir fróðlegur og skýrandi inngangur eftir Henry Alexander Henrysson.